ارگ بهارستان بیرجند، بازمانده ای از دوران افشاریه - گل پدیده

به گزارش گل پدیده، ارگ بهارستان بیرجند (باغ زرشکی)

ارگ بهارستان بیرجند که با نام باغ زرشکی نیز معروفیت دارد یکی از آثار ارزشمند تاریخی این شهر در استان خراسان جنوبی است. بنا را می توان یکی از بزرگ ترین و شکوهمندترین باغ های ایرانی به شمار آورد که در تاریخ 25 اسفند 1379 با شماره ثبت 3683 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اما متاسفانه مانند بسیاری دیگر از بناهای با ارزش تاریخی ارگ بهارستان بیرجند نیز از آسیب ها در امان نمانده و قسمت زیادی از آن به وسیله نهادهای مختلف ویران شده است و امروز خرابه ای نیمه ویران از آن به جای مانده است که البته بازهم تماشای آن خالی از لطف نیست. با خبرنگاران همراه شوید تا با هم به بازدید این اثر به جا مانده از دوران افشاریه برویم.

پیشینه ارگ بهارستان بیرجند

ارگ بهارستان بیرجند یا همان باغ زرشکی در دوران افشاریه و حدود سال های 1205 یا 1206 هجری قمری ساخته شد و تاریخی پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته است و یکی از نمادهای تاریخ ماندگار و شکوهمند خراسان جنوبی است که با وجود پیشینه تاریخی اکنون حال و روز خوشی ندارد. گفته می شود که زمانی لطفعلی خان زند و همراهانش به اینجا پناه آوردند و مدتی را در آن سپری کردند. ارگ بهارستانی بیرجند زمانی هم متعلق به امیر علم خان فرزند امیر علم خان اول بوده است.

ویژگی های بنا

ساختمان اصلی ارگ بهارستان بیرجند هشت ضلعی است که طبقه اول شامل حجره ها و اتاق هایی جداگانه و مخصوص سربازان و ماموران دولتی بوده و طبقه دوم شامل دالان مرکزی دایره شکلی است که درآن راهروهایی ساخته شده و راه دسترسی به سایر بخش ها هستند. در این طبقه محل های مخصوص برای روشن کردن مشعل ها و بعلاوه تیرکش هایی جهت دیده بانی، مشرف بر تمام قسمت های ارگ مشاهده می شود. نمای بیرونی بنا دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه به بناهای دوره زندیه در شهر شیراز می باشد. برج اصلی بنا با آجرکاری به شیوه رگچین و از نوع طرح لوزی و به صورت نقش برجسته مزین شده است. ایـن شیـوه آجـرکاری از ویژگی های دوره زندیه است.

اصلی ترین بخش اختصاص به فضای شاه نشین دارد که با تزئینات گچبری و آیینه کاری زینت داده شده است. اتاق شاه نشین علاوه بر فرم خاص معماری خود، مشرف بر کشتزارها و عنابستان های نزدیک و باغ بهارستان بوده است. کاخ مرکزی آخرین طبقه احداث شده در ارگ بهارستان بیرجند است که به فرم چند ضلعی با نورگیرهایی گوناگون بنا شده است.

بخشی از قلعه به صورت دفاعی ساخته شده است که دارای یک عدد برج و حصاری است که از مصالح خشت و گل ساخته شده است و آسیب های زیادی به علت عوامل جوی به آن وارد شده است که باعث شده نتوان درکی از پلان و طرح بنا به دست آورد، اما وجود برج بزرگی در جنوب غرب آن نشان دهنده کاربری دفاعی آن است و این احتمال را ممکن می سازد که بخشی از دیوار دفاعی شهر یا شهربند بوده است.

ارگ حیاط اندرونی و حجره های اطراف آن قسمت دیگری از ساختمان است که بعد از احداث مدرسه شوکتیه که برای پسران بود، این بخش از ارگ را به مدرسه دختران اختصاص دادند و نام مدرسه را نسوان گذاشتند. مدرسه نسوان بخش شامل بخش بزرگی از شمال مجموعه بیرجند می شود که داخل آن یک صحن بزرگ به مساحت 1200 متر مربع قرار گرفته است و در کنار آن اطاق ها و حجره های احداث شده اند، این قسمت دیرتر از سایر بخش های مجموعه ساخته شده است و زمان احداث آن به دوران قاجار باز می شود.

مدرسه نسوان از لحاظ معماری کاملا قابل شناسایی بوده و فضاهای آن از سلامت بیشتری برخوردار است. ویژگی عمده مدرسه نسوان جایگاه شاخص فرهنگی آن است، به گونه ای که یکی از نخستین مراکز آموزش دخترانه در ایران است که علوم و فنون نو را آموزش می داده است.

شرایط امروزی ارگ بهارستان بیرجند

بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی در حفظ و بازسازی این بنای با ارزش تاریخی موجب شده تا روز به روز بر تخریب این بنا افزوده می شود و هیچ گونه اقدمی برای بازسازی آن از سوی میراث فرهنگی و سازمان مالک باغ صورت نمی گیرد. متاسفانه سال ها قبل از شناسایی و ثبت آن در لیست آثار ملی بخش وسیعی از آن به وسیله نهادهای مختلف دولتی و نیمه دولتی مجزا شد و آنچه از این باغ باشکوه به جای مانده کوشکی نیمه ویران و فضاهای مخروبه است.

یخش اصلی حیاط داخلی و اتاق های اطراف یا کاملا تخریب شده اند و یا در معرض تخریب هستند. گفته می شود که امروز تبدیل به آغلی برای گوسفندان و انبار ضایعاتی مثل کارتن و مصالح ساختمانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی شده اند.

این اتفاق در حالی است که در مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفته با اشاره به اینکه این اثر تاریخی در سال 85 از سوی بنیاد مستضعفان تحویل میراث فرهنگی شده که نسبت به بازسازی و حفاظت از آن اقدام نمایند، توضیح داد: اما متاسفانه تا به امروز هیچ گونه اقدام بازسازیی قابل توجه ای صورت نگرفته است. چندین سال است که این بنای ارزشمند تاریخی برای احیا و بازسازی تحویل اداره کل میراث فرهنگی شده اما متاسفانه به انباری برای مصالح و نخاله های ساختمانی تبدیل شده است.

البته همچنان ادامه داد که : از زمانی که مجموعه بنا تحویل میراث فرهنگی شده است اقدامات حفاظتی و استحکام بخشی جهت جلوگیری از توسعه تخریب ها اجرا شده است هر چند این اقدامات در مقایسه با مقدار احتیاج بنا و تا تکمیل عملیات بازسازیی فاصله زیادی دارد اما اقدام مهمی در راستای جلوگیری از فرسایش و نابودی ساختمان بوده است.

متاسفانه امروز شاهد آثار باستانی زیادی هستیم که به علت بی توجهی های زیاد در حال ویرانی هستند و یا کاملا نابود شده اند. امیدواریم در آینده نزدیک از چنین آثار ارزشمندی بهتر نگهداری شود و بتوان به عنوان سرمایه های تاریخی ملی از آن ها استفاده کرد.

آدرس: ایران، خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم

می توانید موقعیت دقیق قرار گیری آن را در نقشه زیر مشاهده نمایید.