کتاب دلواپسی اثر فرناندو پسوا؛ تاریک ترین و مرموزترین کتاب تاریخ؟ - گل پدیده

به گزارش گل پدیده، گاهی اوقات، داستان پشت خلق یک اثر هنری به میزان خود آن اثر جالب است. گاهی اوقات، ریشه به وجود آمدن یک اثر هنری بخشی از محتوای آن است. داستان فرناندو پسوا (Fernando Pessoa)، نویسنده قرن بیستمی و شاهکارش کتاب دلواپسی (The Book of Disquiet) گواهی بر این مدعاست. داستان پشت نوشته شدن این کتاب خودش انگار از دل یک کتاب بیرون آمده است.

پسوا در سال 1888 در لیسبون، مرکز پرتغال به جهان آمد. وقتی او فقط پنج سال داشت، پدرش بر اثر بیماری سل فوت کرد. یک سال بعد، او برادر کوچک ترش را از دست داد. از همین سن کم، فرناندو فقدان و گذرا بودن عمر را از اعماق وجود حس کرد.

طولی نکشید که مادرش دوباره ازدواج کرد و آن ها خانوادگی به آفریقای جنوبی مهاجرت کردند. بدین ترتیب حتی مناظری که فرناندو از کودکی باهاشان بزرگ شده بود نیز از او گرفته شد.

در آفریقای جنوبی، پسوا به زبان انگلیسی مسلط شد و به ادبیات انگلیسی علاقه پیدا کرد. وقتی 17 ساله شد، تنهایی به لیسبون برگشت. او بیشتر عمر خود را در آنجا سپری کرد و بیشتر وقت خود را صرف نوشتن کرد.

با این حال، به هنگام مرگش در سن 47 سالگی در سال 1935، او صرفاً چند کتاب انگشت شمار را منتشر نموده بود که عمدتاً توجهی به آن ها نشان داده نشد و نویسنده ای گمنام محسوب می شد.

ولی جالب اینجاست که به هنگام مرگش، پسوا مطمئن بود که یک چهره ادبی بزرگ است یا حداقل به عنوان یک چهره ادبی بزرگ شناخته خواهد شد. پیش گویی او تقریباً به شکلی نگران نماینده به حقیقت پیوست.

پس از مرگ پسوا، آثار او که شامل متن کتاب پریشانی (The Book of Disquiet) و ده ها هزار صفحه نوشته دیگر می شد (نوشته هایی که تا به امروز در حال ویرایش شدن هستند)، در صندوقچه ای به دور از آگاهی هرکسی مخفی شده بودند.

تازه در سال 1982 - یعنی 47 سال پس از مرگ پسوا، دقیقاً همان مدتی که پسوا عمر نموده بود - کتاب پریشانی پیدا و منتشر شد. این کتاب به مرور به عنوان یکی از منحصربفردترین و مهم ترین آثار ادبی قرن بیستم شناخته شد.

داخل کتاب می توان حاصل یک عمر اندیشه و تعمقات پسوا را درباره موضوع های مختلف پیدا کرد: درباره واقعیت و رویا، درباره کسالت و خودیت، درباره پوچی وجود داشتن و بیهودگی کار انجام دادن، درباره پیچیدگی و در عین حال سادگی زندگی، درباره تضاد و تناقضی که در هسته همه چیز وجود دارد.

کتاب در قالب کلکسیونی از جستارهای نامرتبطی نوشته شده که هرکدام ترکیبی از متن دفترچه خاطرات و شعر هستند. در کتاب هیچ ساختار خطی ای وجود ندارد و حتی می توان ادعا کرد چه آن را از اول به آخر بخوانید، چه از آخر به اول، فرقی ایجاد نمی نماید.

از آن جالب تر این است که پسوا ادعا نمی نماید که مولف هیچ کدام از این نوشته هاست. در واقع، این نوشته ها به مردی به نام برناردو سوارز (Bernardo Soares) نسبت داده شده اند. سوارز یک دستیار کتابدار در لیسبون است و احتمالاً نام دیگر او ویسنته گوئِدس (Vicente Guedes) است.

با این حال، سوارز و گوئدز واقعی نیستند. آن ها شخصیت هایی هستند که پسوا خلق کرد تا کتاب را خلق نمایند. بین تمامِ نوشته های فراوانی که پسوا از خود به جا گذاشت، می توان نام های مستعار زیادی پیدا کرد که در اصل نویسندگان خیالی ای هستند که او نوشته شدن صفحات و کلکسیون های نوشته جات مختلف را به آن ها نسبت می دهد.

با این حال، شاید به کار بردن نام مستعار برای این نویسندگان خیالی مناسب نباشد؛ آن ها واقعاً شخصیت هایی متفاوت هستند که سبک نوشتاری، ویژگی های شخصیتی، دیدگاه و پیش زمینه های داستانی متفاوت دارند. خود پسوا نام آن ها را هترونیم (Heteronym) - به معنای نام دیگر - گذاشت و در طول عمرش 80 هترونیم برای نوشته های خود خلق کرد.

بنابراین کتاب پریشانی یک کتاب ناداستان (نان فیکشن) به تالیف یک نویسنده ناشناس نیست، ولی نمی توان آن را یک رمان درباره یک شخصیت یا داستان خیالی نیز به حساب آورد. این کتاب چیزی مابین این دو است. به خاطر همین اغلب به عنوان عجیب ترین خودزیست نامه ای که تا به امروز نوشته شده توصیف می گردد. خود پسوا آن را خودزیست نامه ای عاری از حقایق یا خودزیست نامه شخصی که هیچ گاه وجود نداشته است توصیف کرد.

ساختار و سبک منحصربفرد کتاب از بسیاری لحاظ مکمل درون مایه کتاب هستند. استفاده از هترونیم ّها یک درون مایه فلسفی کلیدی را در طول کتاب مورد تاکید قرار می دهد: ماهیت از هم گسیخته و توهم آمیز مفهوم خود.

پسوا با دقت و عمقی باورنکردنی که خواندنش شعف انگیز است، در طول کتاب بیگانگی، سرگردانی و تنهایی ای را که در تجربه وجود داشتن به عنوان یک شخص نهفته است، توصیف می نماید. او نوشته است:

در نظر پسوا، درک خود، یا حداقل کوشش برای درک خود، سقوط آزاد در گودالی است که رسیدن به انتهای آن شما را می کشد. وقتی در حال سقوط آزاد هستیم، درک و انتقال تجربیات درونی غیرممکن است و این غیرممکن بودن به یک عمر پریشانی و آشفتگی منجر می گردد.

در طول کتاب، پسوا به مفاهیم دیگری چون کسالت، بیهودگی و معناباختگی می پردازد. در نظر او همه چیز توهم است؛ زندگی توالی ای از رویاهاست. پسوا نوشته است: در زندگی ام کاری جز رویا تماشا انجام ندادم. این، و فقط همین، معنای زندگی من بوده است. تنها دغدغه واقعی من زندگی درونی من بوده است.

در نظر پسوا، پشت انجام دادن کارها یا رسیدن به دستاوردها هیچ هدفی وجود ندارد. واقعیت - به آن شکل که ما تجربه اش می کنیم - به میزان رویایی که شب گذشته داشتیم توهم آمیز، دروغین و بی معنی است، رویاهایی که به محض بیدار شدن ناپدید می شوند و دیگر هیچ گاه بهشان فکر نمی کنیم.

زندگی هم رویایی است که مِه هوشیاری روی آن سایه خواهد انداخت و به محض طلوع خورشید بعدی فراموش خواهد شد. پسوا نوشت: اگر چیزی را که حس می کنم بنویسم، هدف پایین آوردن درجه تب احساس کردن است. آنچه به آن اعتراف می کنم بی اهمیت است، چون همه چیز بی اهمیت است.

واقف بودن به این حقیقت که انجام دادن کارها بی فایده است، و تشویق خود برای ورود به جهانی رویاها، روی یکی دیگر از درون مایه های کتاب تاکید می نماید: تضاد و تناقض.

به هر حال، چه نیازی هست درباره بیهودگی انجام کارها و غیرممکن بودن ابراز درونیات خود حرف بزنیم، وقتی که برای گفتن همین حقیقت باید فعل انجام دادن و ابراز کردن را انجام دهیم؟ کاری که پسوا انجام داده نه ناشی از عدم انسجام او، بلکه ناشی از باور او به مفید بودن تناقض است.

به ایده پشت واکسن دقت کنید: برای این که در برابر ابتلا به یک بیماری مقاوم شوید، باید در معرض همان باکتری ها و ویروس هایی قرار بگیرید که عامل آن بیماری هستند. ساختن و تجربه کردن ادبیات خوب و هنر خوب شما را در معرض ویروس وجودیت قرار می دهد تا شاید به قدری در برابر آن مقاوم شوید که بتوانید زنده بمانید. بنابراین شاید عامل انگیزه بخشی که باعث شد پسوا بسازد و بنویسد و انجام دهد، آگاهی به این حقیقت بود که ساختن، نوشتن و انجام دادن بی فایده است.

بعلاوه گفتنی است که کتاب دلواپسی اثری ناتمام است. از این لحاظ انگار کتاب خودش بازتابی از ایده فلسفی پسوا درباره وجود داشتن است. این کتاب در یک صندوقچه حبس شده بود و بعد از مرگ پسوا شناخته شد، یعنی موقعی که دیگر او توانایی تغییرش را نداشت. کتاب کلکسیونی از جستارهای از هم گسسته است که کسی که تا به امروز وجود نداشته آن را نوشته است و در نهایت گذر زمان آن را به خاتمه رساند، نه خواست و اراده مولف. از این نظر، این کتاب شبیه به استعاره ای بی نقص از یک شخص است. از همه جالب تر این حقیقت است که ترجمه نام پسوا (Pessoa) به انگلیسی واژه Person به معنای شخص است.

اگر این کافی نیست، باید به این هم اشاره نمود که کتاب دلواپسی حاوی پاراگراف هایی است که به نوعی پیش گویی سرنوشتی است که پسوا و آثارش به آن دچار شدند. در کتاب پرسوا نوشته است:

تمام حرف هایی که زده شد به واقعیت پیوستند. حتی همین حالا که این جملات در حال نوشته شدن هستند نیز آنچه پسوا گفت در حال رخ دادن است. ما داریم در فالی که پسوا یک قرن پیش برای خود گرفت زندگی می کنیم.

کتاب کتاب دلواپسی اثر فرناندو پسوا نشر نگاه

95,000 تومان

مشاهده و خرید

واقعاً جای سوال دارد: آیا این نوشته ها نقشه ای بی نظیر بودند که یک فکر خلاق طراحی کرد؟ آیا همه چیز بر حسب شانس رخ داد؟ یا ترکیبی از هردو؟ یا شاید هم چیزی دیگر؟

حقیقت هرچه که باشد، نمی توان کتمان کرد که داستان کتاب دلواپسی تقریباً به بخشی از فرآیند خلق هنری آن تبدیل شده است. از این نظر کتاب نوعی خاصیت متافیزیکی معنوی پیدا نموده است؛ انگار که کتاب مقدسی برای خداناباوران و دستورالعملی برای پوچ گرایان است. این کتاب می تواند دل بیشتر کسانی که آن را می خوانند بشکند و این کار را هم خواهد نمود، ولی در عین حال حاوی یک پیغام آرامش بخش است: این که بهتر است نه خودمان، و نه زندگی را، خیلی جدی نگیریم. گاهی اوقات قرار گرفتن در معرض عامل بیماری، بخشی از فرآیند درمان است.

منبع: Pursuit of Wonder